GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE PURSAKLAR’IN TARİHİ
Pursaklar Keçiören’e bağlı bir belde iken, 5747 sayı ve 06.03.2008 tarihli Kanunla ilçe olması ve nüfus açısından da hızla gelişen bir yerleşim bölgesi olması sebebiyle dikkatleri üzerine çekmiştir. İlçemiz sakinlerinin en çok merak ettiği konuların başında Pursaklar’ın ne zaman kurulduğu ve adının ne anlama geldiğidir. Pursaklar ile ilgili arşivlerde tespit ettiğimiz kayıtların başında “Tahrir Defterleri”
gelmektedir.
Osmanlı Devleti’ne dâhil olan şehir, köy ve mezralarda yaşayanlardan devlete ait arazi ve işletmelerden alınan vergilerin kayıt altına alınma işlemine “Tahrir” ve kayıtların tutulduğu
defterlere de bu yüzden “Tahrir Defteri” denilmektedir.
Bugün elimizde Ankara ile ilgili 1463,1522,1530 ve 1571 tarihli tahrir defterleri mevcuttur.Bunlardan ilk üçü Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’ne bağlı Osmanlı Arşivi’nde, son defter ise
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi’ndedir.
Pursaklar ismine ilk defa 1463 tarihli Ankara Tahrir Defterinde rastlıyoruz. 19. yüzyılın sonuna kadar bütün kayıtlarda köyün adı “Busaklar” olarak geçmektedir. Busaklar, yukarıda zikrettiğimiz bütün tahrir defterlerinde Çubuk kazasına bağlı gözükmektedir.
Pursaklar, 1463 yılında 39’u çiftçi, biri imam 40 hane, 1530 yılında 13 hane ve 1571 yılında 7’si çiftçi 35 bennaktan ( bir çiftçinin ektiği arazinin daha küçüğünü eken kimseler) meydana gelmekteydi.
1463 yılında 40 haneden meydana gelen Pursaklar’da 1530 yılında Anadolu’nun genelinde olduğu gibi savaşlar, doğal afetler, hastalıktan ölümler ve göçler sebebiyle nüfus azalmış 13 haneye
düşmüştür. 1571 yılındaki kayıtlarda ise nüfusun artmaya başladığını görüyoruz. Daha sonraki dönemlerde Ankara’da yeniden tahrir yapılmamıştır. Devlet işlerini Tanzimat’a
kadar daha çok avarız adını verdiğimiz vergiler ve bunların tutulduğu defterlerle takip etmiştir.
Yaptığımız bir araştırmada 1530 yılında Pursaklar’ın da dâhil olduğu Çubuk kazasına bağlı köy ve mezraların büyük bir kısmının isimleri günümüzde de aynı şekilde muhafaza edilmektedir. 500
yıllık tarih süreci içerisinde Pursaklar’a komşu ya da yakın olan Kavacık ve Karyağdı gibi köylerin zamanla terk edildiğini, Mahmudiye, Abadan ve Kurusarı gibi (Muhacir köyleri) bazı köylerinde yeni kurulduğunu görüyoruz. Bir zamanlar memba suyu ile meşhur olan Kavacık Köyü, Pursaklar Köyü ile birleşmiş, Kavacık ismi Pursaklar Köyü içerisinde bir mevki adı olarak yaşamıştır. Aynı
şekilde Karyağdı köyü de Saray köyü ile birleşmiş ve bu köyde Saray köyü sınırları içerisinde mevki adı olarak yaşamaya devam etmektedir. Bu konuda geniş bilgi için Doç. Dr. Hüseyin ÇINAR ve Doç. Dr. Osman GÜMÜŞÇÜ’nün beraber hazırladıkları “Osmanlıdan Cumhuriyete Çubuk Kazası” adlı yayına bakılabilir.
Tahrir Defterlerinden sonra yerleşim yerleriyle ilgili derli toplu ilk bilgiyi Osmanlı’da ilk nüfus istatistiği olan 1831 nüfus sayımında buluyoruz. II. Mahmut döneminde Yeniçeri ocağının kaldırılmasından sonra sadece erkek nüfusunun sayılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Tahrir Defterlerinde erkekler sadece isimleriyle yer alırken, 1831 yılındaki sayımda; yaş, lakap ve kişisel özellikleri de yer almıştır. Bu nüfus sayımında sadece erkekler kayda geçirilmiş, kadın nüfusu sayılmamıştır.
Pursaklar’da 1831 yılında 99 erkek nüfus vardır. Bu rakamı ikiyle çarptığımızda 198 kişiye tekabül etmektedir. Her aileyi 5 nüfustan ibaret saydığımızda ve 198 kişiye böldüğümüzde aşağı yukarı 40
rakamını elde ediyoruz. 1831 yılında Pursaklar’ın 40 haneden oluştuğunu söyleyebiliriz. 1845 yılında ayrıca hayvan ve arazi varlığına dayalı bir sayım yapılmış ve bu sayımdaki veriler “Temettuat” adını verdiğimiz defterlere kaydedilmiştir. Bu sayımda, hane reislerinin lakapları zikredilmiş, sahip olduğu hayvan ve arazi varlığı defterlere aynen geçmiştir.
1845 tarihli temettuat defterine göre Pursaklar 41 haneli bir köydür. Pursaklar eski Kaymakamı Sayın Ahmet CENGİZ’in “Tarihin Peşinde” isimli bir dergide 1845 tarihli temettuat defterini enine boyuna inceleyen bir makalesi de yayınlanmıştır. 1463 yılından 1846 yılına kadar köyün ortalama büyüklüğü aynı kalmıştır.
1831 nüfus sayımına kadar Pursaklar, sırasıyla Çubuk ilçesi daha sonra merkeze bağlanmıştır. 1831 yılında ise Zir (Yenikent) nahiyesine bağlanmıştır. 1893 tarihli Nüfus Sicil Defteri’nde (Atik
Nüfus Defteri) tekrar merkeze bağlanmıştır. Köyümüzün ismi bu nüfus sicil defterinde de “Busaklar” olarak kayıtlıdır. 1893 tarihli sicil defteri, bugün üzerimizde taşıdığımız nüfus
cüzdanımızda yer alan kütük bilgilerimizin dayandığı ana kaynaktır. Bu tarihte yapılan nüfus sayımında erkek ve kadın ayrımı yapılmamış, insanların doğum ve ölüm tarihleri aynen işlenmiştir.
Ayrıca her aileye bir hane numarası verilmiş, aileler lakaplarıyla birlikte yazılmıştır. 2 Eylül 1309 (14 Eylül 1893) tarihinde yazılan bu nüfus sicil defterine göre Pursaklar 53 hane olup 233 kişiden
ibarettir. Bunlardan 120’si erkek, 113 kişi ise kadın nüfustan oluşmaktadır.
Pursaklar ile ilgili Osmanlı dönemine ait en son kaydımız İl Özel İdaresinden Devlet Arşivlerine intikal eden 1307 (1901) tarihli Pursaklar Arazi ve Emlak Esas Defteridir. Bu defterde ilk defa köyümüz bugünde kullandığımız şekilde “Pursaklar” olarak yer almaktadır. Köyümüzde yaşayan insanlar, (aile reisleri) sahip oldukları lakap ve arazi varlıkları ile beraber bu defterde kayıt altına alınmış, ayrıca haneler ve araziler tarif edilirken yanlarından geçen yol, derelerle birlikte en yakın komşuları da belirtilmiştir. 1901 yılındaki bu kayda göre Pursaklar 62 hanelik orta büyüklükte bir köydür.
Cumhuriyetin ilk yıllarında Pursaklar Köyü Bağlum beldesine bağlanmış, 1953 yılında Altındağ ilçesi kurulunca bu ilçeye bağlanmıştır.
Pursaklar Köyü Altındağ İlçesine bağlı iken Pursaklar’ın ilk yerleşim yeri olan Eski Köy mevkiinde bir heyelan olmuştur. Bu durum ilgili bakanlıklara İmar ve İskan Bakanlığı Mesken Genel Müdürlüğü tarafından 04/04/1963 yılında duyurulmuş, akabinde İmar ve İskan, Bayındırlık, Ziraat, Dahiliye, Maliye, Sağlık ve Sanayi Bakanlıklarından oluşan bir heyetle köye gidilmiştir. Yapılan incelemeler sonrası Pursaklar’ın (ek olarak verilen resimlerde görüleceği üzere) jeolojik raporlar doğrultusunda Çankırı yolunun kenarına taşınması için 16/04/1963 tarihli bir rapor tutulmuş ve ilgili kurumlara gönderilmiştir.
03/09/1963 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ve sonradan çıkan Kararname ekleri ile Pursaklar Köyünün taşınması işlemi başlatılmıştır.
Kararname ve eklerinden anlaşılacağı üzere başlangıçta 117 aile taşınmayı kabul etmiş, sonradan 4 aile daha buna katılmıştır. Toplam 121 aileye alt yapı hariç (40 000 TL arazi teminine, 8000 TL alt yapıya bütçe ayrılmış) aile başı 10 000 TL destek verilerek 1963 yılında Çankırı yolu kenarına yerleştirme işlemine geçilmiştir.
Pursaklar Köyü’nün ilk yerleşim yeri (Eski Köy-04/08/2024)
Bugün Heyalan ve Belediye olması ile ilgili Bakanlar Kurulu Kararları ve ekleri Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi’nde muhafaza edilmekte ve araştırmaya açık bulunmaktadır.
1983 yılında Keçiören beldesi Altındağ ilçesinden ayrılarak müstakil ilçe haline gelmiş, Pursaklar Köyü’de bu ilçeden ayrılarak yeni kurulan Keçiören ilçesine bağlanmıştır. Pursaklar, köy statüsünde iken 1987 yılında Keçiören ilçesine bağlı ilk kademe belediyesi olmuş, 22.03.2008 tarih ve 26824 sayılı Mükerrer Resmi Gazete'de yayımlanan 5747 sayılı yasa ile de ilçe statüsüne kavuşmuştur.
Pursaklar İsminin Kaynağı
Yukarıda kısaca Pursaklar isminin ilk kayıtlarda nasıl geçtiğini söylesek de Pursaklar ile ilgili araştırma yapanlar daha çok Pursaklar isminin kökenini, hakkında türeyen efsaneler ile açıklamaktadırlar.
Pürsaklar bunlardan en bilinenidir. İlk yerleşim yeri olan “Eski köy”ün etrafının meşelik olması, yapraklarının köyü saklaması sebebiyle “Pür”(yaprak) ve “Saklar” kelimesinin
birleşmesiyle köyün adının Pürsaklar olarak ortaya çıktığını ifade ederler.
Filsaklar Pursaklar isminin ortaya çıkmasıyla ilgili en çok bilinen ve efsaneleşen tanımlamaların başında gelmektedir. Yıldırım Beyazıt ve Timur arasında geçen Ankara Savaşı’nda Timur’un yanında getirdiği filleri burada sakladığından hareketle Pursaklar isminin buradan kaynaklandığını ifade ederler.
Pursaklar kelimesinin kökeni üzerine halk ya da araştırmacılar tarafından çok sayıda farklı izahlar olsa da gerçek böyle değildir. Maalesef Türk arşivleri Anadolu’da iki büyük felakete uğramıştır. Birincisi 1255 yılında Moğol ordusu tarafından Konya’da bulunan Anadolu Selçuklarına ait saray arşivinin yakılması, diğeri ise 1402 yılında Timur ordusu tarafından Bursa bulunan arşivin yok edilmesi sebebiyle
günümüze çok az sayıda devlet belgesi ulaşmıştır. Ankara ile ilgili ilk belgeler 1463 yılında Fatih Sultan Mehmet döneminde yapılan tahrir çalışmalarına dayanmaktadır.
Ali Osman GÜZEL ve tarafımdan beraberce hazırlanan ve 2018 yılında yayınlanan “Tarihi ve Kültürüyle Geçmişten Günümüze Pursaklar” kitabında orijinal tahrir kayıtlarına da yer verilerek konu izah edilmiştir. Buna rağmen Pursaklar köyünün ismiyle ilgili efsane türü açıklamalar devam etmektedir.
Pursaklar ismi 1463 tarihli tahrir kayıtları başta olmak üzere 1522, 1530 ve 1571 tarihli tahrir defterlerinde “Busaklar” olarak kayıtlıdır. Bu isim 1831 nüfus sayımı, 1845 tarihli temettuat
defteri ve 1893 tarihli atik nüfus defterinde de “Busaklar” olarak yazılmıştır. Bugün Devlet Arşivleri Başkanlığında muhafaza edilen Rumi 1309 (1901) tarihli Arazi ve
Emlak Defterlerinde “Busaklar” ismi ilk defa olarak bugün kullanıldığı haliyle “Pursaklar” olarak yer almıştır.
Pursaklar ismi 1463 yılından 1893 yılına kadar, 430 yıl kayıtlarda “Busaklar” olarak görülmektedir.
Busaklar İsminin Kökeni
Selçuklu ve Osmanlı döneminde timar adı verilen bir sistemle atlı askerlere maaş geliri olarak ayrılan köylerin bazıları timar sahiplerinin ikamet ettiği köyler olması sebebiyle, timar sahiplerinin
adıyla anılmışlardır. Karacabey, Esenboğa ve Turasan (Turhasan) köyleri buna örnek gösterilebilir.
Busaklar da kendi tespitlerimize göre Busak (pusak:boğa) isminden gelmektedir. “Lar” çoğul eki de sonradan ilave edilmiştir. Busak Bey’de büyük bir ihtimal ile bu köyde ikamet etmektedir.
Busaklar isminin verilmesi de bu sebebe dayanmaktadır.
Balkan Savaşı, I.Dünya Şavaşı ve İstiklal Savaşı’na Pursaklar Köyü’nden çok sayıda insanın katılması, maalesef büyük bir kısmının çeşitli cephelerde şehit düşmesi sebebiyle aileler dağılmış nüfusu azalmıştır.
Cumhuriyet döneminde köyümüzün nüfusu hızlı artmıştır. Devlet İstatistik Enstitüsünün verilerine göre Pursaklar’da; 1935 yılında 136’sı erkek, 136’sı kadın toplam 272 kişi; 1965 yılında 294’ü erkek, 265’i kadın toplam 559 kişi yaşamaktadır. 1987 yılına geldiğimizde Pursaklar, nüfusu 2000 kişiyi geçmesi sebebiyle belediyelik olmuştur. Pursaklar’da imar çalışmalarının başlamasıyla 2000 yılında nüfus 27974 kişiyi bulmuştur.
Yeni Pursaklar Çankırı Yolu Kenarı (1989)
Pursaklar köyü, su kaynaklarının kıt olması, kırsal bir özelliğe sahip olması sebebiyle geçimini belde olana kadar tarım ve hayvancılıkla sağlamıştır.
Coğrafi konum olarak Ankara’nın kuzeyinde, Esenboğa Havaalanı yolu üzerinde yer alması, Ankara’ya yakın olması göç almasında etkili olmuştur.
Pursaklar’ın 2008 yılında ilçe olmasıyla nüfus hızla artmış, 2010 Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre ilçemizde ikamet eden insan sayısı; 54 490’ı erkek, 53721’i kadın olmak üzere toplam nüfus 108 211 kişi; 2022 yılı istatiklerine göre de 80.894 erkek ve 81.495 kadın olmak üzere toplam nüfus 162.389 kişiye ulaşmıştır. Yüzde olarak ise: %49,81 erkek, %50,19 kadındır.
Pursaklar’ın tarihi ve kültürü ile ilgili daha geniş bilgiye ulaşmak isteyenler; yukarıda bahsettiğim “Tarihi ve Kültürüyle Geçmişten Günümüze Pursaklar” kitabına başvurabilirler
Not: Bu makale ilk olarak “Türk Yurdu Ankara-II: Cumhuriyet’in 100. Yılına Armağan” adlı yayının 86-92. sayfaları arasında 2024 yayınlanmıştır.
Kaynaklar:
1- Hüseyin ÇINAR - Osman GÜMÜŞÇÜ, Osmanlıdan Cumhuriyete Çubuk Kazası, Çubuk Belediyesi
Yayınları, Ankara-2002-300
2- 867 (1463) Tarihli Mufassal Tahrir. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire
Başkanlığı, Maliyeden Müdevver Defterler, Defter No:9.
3- Kamil ŞAHİN, Ankara'da Melike Hatun Vakıfları, Vakıflar Dergisi, 22. sayı. 1991. 77-92. ss.
4- 438 Numaralı Muhasebe-I Vilayet-i Anadolu Defteri-I. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü
Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1993
5- Hicri 979 (1571) tarihli 74 Numaralı Mufassal Tahrir Defteri, 114/b. Tabu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
Arşivi.
6- Hicri 979 (1571) tarihli Evkaf-ı Llva-i Ankara Defteri 558-80/a, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
Arşivi
7- 1317 (1901) Tarihli Pursaklar Arazi ve Emlak Esas Defteri. 1-20. ss., Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı Arşivi,
8- Devlet İstatistik Enstitüsü 1935 Yılı ve 1965 Yılı Genel Nüfus Sayımı.
Yazar, Bilgi ve Belge
Murat ŞENER
Düzenleme :
Kerim ŞENER
Yazı İşleri Müdürlüğü
